Komara Kurdî li Îranê bû desthilatdar: Komara Kurd a Mahabad
Serxwebûnî
Bi hevalbendê xwe re bidestxistina gelek çavkaniyan û sînorên hevpar du xalên girîng in ku dê li hember dijminên we ji we re bibin alîkar. Tam ji ber vê yekê di 25ê Tebaxa 1941ê de Keyaniya Yekbûyî û Yekîtiya Sovyetê êrişî Îranê kirin. Hevpeymanan Şahê berê yê Îranê Riza Pehlewî derxistin û kurê wî Muhammed Riza Pehlewî wek şahê nû hilbijart. Di 1946 de, Brîtanya desthilatdariya herêmên başûr bû, û Yekîtiya Sovyetê li herêmên bakur desthilatdar kir. Stalîn ji bo ku qada bandora xwe ya li Îranê berfireh bike, hikûmetên satelîtê yên wekî Azerbaycana Başûr û Komara Mahabadê[1] teşwîq kir, ku mijara vê gotarê ye. Bi piştgiriya mezin a Yekîtiya Sovyetê ya ji Partiya Komele ya Demokratîk re, Komara Mehabadê di 22'ê Çileya 1946'an de ji aliyê Qadî Muhammed ve li Meydana Carcira bi awayekî serbixwe hate ragihandin. Komara Mehabadê yekemîn komara kurdî bû ku heta niha hebûye û tenê 11 mehan dom kir.
Komara Kurd a Mahabadê, an Komara Mahabadê ya Sovyet a Sosyalîst, dewleteke kukta ya Yekîtîya Sovyetê nenaskirî bû. Nifûsa bi giranî kurdên soranî bûn û ola hevpar jî mezheba îslamê ya sunî bû. Komara Mehabadê di nêv Îraq, Îran û Komara Gel a Azerbaycanê de wek ku di nexşeyê de tê nîşandan, bû. Pereyê dewletê rîyalê Îranê bû û serweriya welêt bi giranî li ser daxwazên aborî û siyasî yên Yekîtiya Sovyetê li wê herêmê bû[2].
Hevgirtin û meşrûkirina desthilatdariyê
Tevî ku Yekîtiya Sovyetê neçar ma ku ji Îranê vekişe jî, Yekîtiya Sovyetê bêyî ku sûd werbigire ji herêmê paşde vekişe. Stalîn nexwest yekser têkiliya xwe bi herêmê re qut bike, ji ber vê yekê wî biryar da ku ji bo domandina têkiliyan hin dewletên kurik ên dilsozên Yekîtiya Sovyetê bihêle[3].
Piraniya nifûsa 3,3 mîlyon Kurdên Soranî yên jêr û navîn ên eşîrên herêmî bûn. Ev eşîr yek ji du hêzên sereke bûn ku Komara Mehabadê ava kirin. Eşîr û artêşa Barzanî ya Bakurê Iraqê hêza sereke ya leşkerî ya Mehabadê bû û dema ku Komele bayê serok û eşîrên bi hêz girt, ev hêz zêdetir û bi bandortir bû. Qadî Muhammedê ku haya wî ji piştgiriya eşîr û serokan hebû, bi van eşîran re têkiliyên xwe paqij û xweş diparast. Muhammed girîngî da van fikrên serok û ji bo ku piştgirîya xwe bidomîne, di milê serokên eşîran de însîyatîf girt.
Hilweşîna Mehabadê
Rewşa dewletê piştî 2 mehên ewil ên serxwebûnê ne hêvîdar bû û hemû milet dizanibû ku Îran wê operasyonê bike. Qadî Mihemed ku baweriya gelê Kurd û rêberên Achiever winda dikir, dema ku artêşa Îranê ultîmatom da, ji bo rê li ber mirina sivîlan bigire, bi şert û merc teslîm bû. Piştî ku pêvajoya qaşo darazê bi dawî bû, Qadî Muhammed û 2 rayedarên din ên hikûmetê li Qada Çarçira ya ku serxwebûn lê hatibû ragihandin hatin qetilkirin.
Bêtir Contextualization
Şah Muhammed Pehlewî diyar kir ku ev rewş cihê ku Şerê Sar dest pê kiriye. Ev ne artêşa Îranê bû ku Mehabadê dagir bike, yanî Îngilîstan û DYA’yê Yekîtiya Sovyetê têk bibin. Stalîn ev yek bi ser neket, û Dewletên Yekbûyî ew bi ser neket, di derbarê paşeroja Şerê Sar de îşaretên watedar pêşkêş kirin.
Çavkanî:
Gunaydin. (2022, January 22). Bir ABD'li diplomatın gözünden Mahabad ve kadi Muhammed: İdamlar maksimum güvenlikle gizlice gerçekleştirildi. Independent Türkçe. https://www.indyturk.com/node/462596/haber/bir-abdli-diplomat%C4%B1n-g%C3%B6z%C3%BCnden-mahabad-ve-kad%C4%B1-muhammed-i%CC%87damlar-maksimum
Gzt. (2023, October 4). İran’da bir Kurt cumhuriyeti: Mahabad. GZT. https://www.gzt.com/mecra/iranda-bir-kurt-cumhuriyeti-mahabad-3457062
Celik, M. M. (2021, September 26). Kürtlerin Acem satrancında son büyük direnişi: Mahabad Kurt Cumhuriyeti. Independent Türkçe. https://www.indyturk.com/node/416566/k%C3%BCrtlerin-acem-satranc%C4%B1nda-son-b%C3%BCy%C3%BCk-direni%C5%9Fi-mahabad-k%C3%BCrt-cumhuriyeti
תגובות